Nie jest możliwe szczegółowe określenie kompetencji komunikacyjnych u dzieci ze spektrum autyzmu. Nie jest możliwe, ponieważ stopień nasilenia objawów różni się u każdego dziecka w zależności od np. stopnia funkcjonowania intelektualnego, deficytów w funkcjonowaniu społecznym czy też zaburzeń zachowania.

Bardzo duże znaczenie dla funkcjonowania społecznego oraz komunikacyjnego dziecka ma czas, kiedy wystąpiło zaburzenie i jaki był charakter objawów. Wyróżnia się podział na wczesny rozwój zaburzenia (przed 12. miesiącem) i późny (po 12. miesiącu). Objawy ujawniają się w różnym wieku, mają też odmienny stopień nasilenia, często jednak nie są zauważane przez środowisko specjalistów jak i rodziców [1].

U dzieci prawidłowo rozwijających się przed pojawieniem się mowy, mamy do czynienia z komunikacją niewerbalną (kontakt wzrokowy, mimika, gesty, postawa ciała, wokalizacja). W wieku poniemowlęcym nabywają umiejętności rozumienia komunikatów niewerbalnych płynących od innych osób. Jako pierwsza pojawia się zatem komunikacja niewerbalna i na jej podstawie budowana jest mowa werbalna.

Bardzo ważne w procesie rozwoju komunikacji jest:

• tworzenie wspólnego pola uwagi,

• przyciąganie/ukierunkowywanie uwagi na partnera interakcji,

• naprzemienne interakcje,

• naśladowanie,

• zabawa [2].

Tworzenie wspólnego pola uwagi

Ta umiejętność jest bardzo istotna w kontekście rozwoju komunikacji. Polega ona na tym, że dziecko jest zdolne do skupienia uwagi tych na obiektach/zdarzeniach co partner komunikacyjny. Zdolność ta pojawia się w 9. miesiącu życia. Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mają trudność w nabywaniu tej umiejętności, przez co ich komunikacja może być nieefektywna.

Przyciąganie/ukierunkowywanie uwagi na partnera interakcji

Dzieci w normie rozwojowej już w 1. miesiącu życia interesują się twarzami osób z bliskiego otoczenia. Dzięki temu, że bacznie obserwują innych oraz uważnie słuchają – stopniowo poznają znaczenia komunikatów, które są do nich kierowane. Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mają trudność z wchodzeniem w interakcję z innymi osobami. Przez to też nie mają możliwości poznawać znaczenia komunikatów, rozwój ich komunikacji jest spowolniony/zaburzony.

Naprzemienne interakcje

Dzieci w normie rozwojowej już od urodzenia nabywają umiejętności, które potrzebne są do prowadzenia rozmowy. Jedną z nich jest naturalne uruchamianie naprzemienności wypowiedzi. To znaczy, że np. podczas czynności pielęgnacyjno – wychowawczych dziecko odpowiada na komunikaty matki/ojca i czeka na ich reakcję, czy też zadając pytania – oczekuje odpowiedzi, prowadzi dialog.

U małych dzieci z ASD zdolność do wchodzenia w takie interakcje zazwyczaj jest zaburzona. Dzieci te często sprawiają wrażenie jakby nie rozumiały istoty komunikacji, potrzeby naprzemienności.

Naśladowanie

Ta umiejętność jest niezwykle istotna w procesie uczenia się. Dzieci naśladując dorosłych uczą się nowych umiejętności np. naśladując wokalizację, gesty czy mimikę. Dzieci z ASD mają trudność w naśladowaniu, przez co proces uczenia się przebiega wolniej, często bez wsparcia osób trzecich (specjaliści/rodzice) proces ten nie postępuje.

Zabawa

Zabawa to bardzo ważny etap w rozwoju dziecka. Wspiera ona rozwój komunikacji, pomaga rozwijać umiejętności społeczne. Dzieci z ASD wykazują mniejszą potrzebę inicjowania zabaw z rówieśnikami, preferują zabawy indywidualne (manipulowanie przedmiotami, oglądanie przedmiotów, szeregowanie przedmiotów, wyjmowanie i chowanie przedmiotów). Widoczny jest deficyt w zabawach symbolicznych i tematycznych [2].

Nie wszystkie dzieci z ASD będą jednak preferować zabawy samotne, część najpewniej będzie wolała bawić się z rówieśnikami, jednak trudnością będzie dla nich konieczność zakomunikowania chęci zabawy, włączenia się w nią. W efekcie dzieci te odbierane są jako te, które wolą bawić się same, a nie zawsze tak jest.

Na co powinniśmy zwrócić uwagę w 1. roku życia dziecka?

W 1. roku życia (w zależności od nasilenia) można zaobserwować:

• brak lub ograniczony sposób dążenia do kontaktu z matką/otoczeniem;
• brak lub ograniczone reakcje mimiczne na mimikę drugiej osoby;
• brak lub trudności w odwzajemnianiu uśmiechu społecznego;
• trudności w odkrywaniu naprzemienności w interakcji;
• ograniczone ilościowo i jakościowo głużenie;
• trudność we współdzieleniu radości;
• brak lub ograniczona zabawa głosem;
• ograniczone gesty wyciągania rąk do opiekuna;
• brak lub trudność w naprzemiennej zabawie;
• brak lub trudność w naśladowaniu prostych czynności;
• brak lub ograniczenie kontaktu wzrokowego;
• brak lub trudność w inicjowaniu i podtrzymywaniu wspólnego pola uwagi;
• brak lub ograniczenie gestu wskazywania palcem;
• brak lub osłabienie reakcji na swoje imię;
• brak lub ograniczone rozumienie prostych wypowiedzi kierowanych do dziecka [2].

Nie są to jedyne objawy jakie mogą wystąpić u dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Należy pamiętać, że każde dziecko z ASD wykazywać będzie różne objawy oraz stopień ich nasilenia. W terapii dzieci z ASD bardzo ważny jest czas, w którym zostanie wykryte zaburzenie. Im wcześniej postawiona diagnoza i rozpoczęta terapia, tym lepiej dla rozwoju dziecka.

Źródło:

[1] Emiluta-Rozya Danuta, Lipiec Dorota, Więcek-Poborczyk Izabela Komunikacja niewerbalna i werbalna dzieci z ASD oraz dzieci rozwijających się prawidłowo – uściślenia terminologiczne [W.]Diagnoza i terapia logopedyczna małego dziecka z zaburzeniem ze spektrum autyzmu (ASD), pod. red. D. Emiluta-Rozya, J. Kwasiborska-Dudek, Gdańsk, 2020.

[2] Emiluta-Rozya Danuta, Lipiec Dorota, Więcek-Poborczyk IzabelaZaburzenia komunikacji niewerbalnej i werbalnej u dzieci z ASD – porównanie z normatywnym rozwojem komunikacji społecznej[W.]Diagnoza i terapia logopedyczna małego dziecka z zaburzeniem ze spektrum autyzmu (ASD), pod. red. D. Emiluta-Rozya, J. Kwasiborska-Dudek, Gdańsk, 2020.